ส่องแนวโน้มยุติธรรมทางอาญากับงาน UN Crime Congress ผ่านสายตา “ดร.พิเศษ สอาดเย็น” ผอ. TIJ
ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 นับแต่สังคมโลกเข้าสู่ยุคโลกาภิวัตน์ (Globalization) ประชากรโลกถูกหลอมรวมกัน อันเป็นผลมาจากอิทธิพลร่วมทางเศรษฐกิจ เทคโนโลยี วัฒนธรรมและการเมือง การเปลี่ยนผ่านทางสังคมจากความเป็นรัฐชาติสู่โลกไร้พรมแดน ทำให้เกิดความร่วมมือระหว่างนานาชาติเพื่อการพัฒนา ป้องกันและแก้ไข “ปัญหาร่วมสมัย” (Contemporary social problems) ซึ่งรวมถึงปัญหาอาชญากรรม
การประชุมสหประชาชาติว่าด้วยการป้องกันอาชญากรรมและความยุติธรรมทางอาญา (UN Crime Congress) จัดขึ้นโดยสำนักคณะกรรมการว่าด้วยยาเสพติดและอาชญากรรมแห่งสหประชาชาติ (United Nations Office on Drugs and Crime – UNODC) ทุก ๆ 5 ปี ร่วมกับเจ้าภาพในประเทศต่าง ๆ เพื่อเป็นเวทีในการแลกเปลี่ยนข้อมูลความรู้ สภาพปัญหา กำหนดทิศทาง นโยบายและแนวปฏิบัติที่เกี่ยวกับการป้องกันอาชญากรรมและความยุติธรรมทางอาญา
สำหรับการประชุมสมัยที่ 14 เมื่อต้นเดือนมีนาคมที่ผ่านมา ณ เมืองเกียวโต ประเทศญี่ปุ่น จัดขึ้นโดยใช้แนวคิดการส่งเสริมการป้องกันอาชญากรรมทางอาญา ความยุติธรรมทางอาญา และหลักนิติธรรม เพื่อนำไปสู่การบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน ค.ศ. 2030” (Advancing crime prevention, criminal justices and the rule of law: towards the achievement of the 2030 Agenda) เพื่อผลักดันให้เกิดความร่วมมือระหว่างประเทศในการต่อต้านอาชญากรรมอย่างเป็นรูปธรรม และเป็นส่วนหนึ่งในการฟื้นฟูสถานการณ์จากวิกฤตโควิด-19
สถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทยหรือ TIJ ในฐานะสถาบันเครือข่ายของสหประชาชาติด้านกระบวนการยุติธรรม (United Nations Programme Network Institute: UN–PNI) ได้ร่วมการประชุมเพื่อกำหนดทิศทางร่วมกันระหว่างประเทศในการป้องกันความยุติธรรมทางอาญา โดยครอบคลุมหลากหลายมิติ เช่น 10 ปีข้อกำหนดกรุงเทพ การใช้กีฬาเป็นเครื่องมือในการป้องกันอาชญากรรมในกลุ่มเด็กและเยาวชน ความร่วมมือระหว่างภาคส่วนเพื่อการป้องกันอาชญากรรม ฯลฯ
แนวโน้มหลัก 4 ข้อ ในกระบวนการยุติธรรมทางอาญาของโลก
ดร.พิเศษ สอาดเย็น ผู้อำนวยการสถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทยหรือ TIJ ฉายภาพถึงข้อสรุปและแนวโน้มที่ได้จากงาน UN Crime Congress ว่า “ปฏิญญาเกียวโตว่าด้วยการป้องกันอาชญากรรม (Kyoto declaration on Crime Prevention) เป็นเอกสารสำคัญที่บ่งชี้ถึงสถานการณ์และแนวโน้มของกระบวนการยุติธรรมทางอาญาของโลก ซึ่งจากที่ประชุมสามารถแบ่งออกเป็น 4 ประเด็นหลัก
แต่ในการประชุมครั้งนี้ ผู้ปฏิบัติงานด้านยุติธรรมทั่วโลกตั้งคำถามถึง “ประสิทธิภาพ” ของเครื่องมือในการลงโทษที่ใช้อยู่ในปัจจุบัน ผ่านตัวชี้วัดที่สำคัญ คือ “อัตราการกระทำผิดซ้ำ” (Recidivism rates) เพราะในหลายประเทศยังมีอัตราการกระทำความผิดซ้ำของผู้ที่ถูกลงโทษด้วยการจำคุกไปแล้วอยู่ในระดับสูง โดยมีประเทศไทยเป็นหนึ่งในนั้น จึงจำเป็นที่จะต้องกลับมาทบทวนว่า หากเป้าหมายของการลงโทษผู้กระทำความผิด คือ เพื่อสร้างความสงบสุขให้เกิดขึ้นในสังคม โดยคำนึงถึงหลักสิทธิมนุษยชนในการจำกัดเสรีภาพไปด้วย แต่วิธีการลงโทษที่ใช้อยู่ กลับทำให้มีผู้กระทำความผิดซ้ำอยู่ในอัตราที่สูง เป็นแนวทางที่ได้ผลจริงหรือไม่
ดังนั้นที่ประชุม จึงมีความพยายามในการโน้มน้าวประเทศสมาชิกให้พิจารณาถึง “มาตรการทางเลือกอื่นๆ ที่ไม่ใช่การจำคุก” เพื่อสร้างกระบวนการที่มุ่งเน้น “ผลลัพธ์” คือ “คืนคนสู่สังคม” เช่น งานคุมประพฤติ การบำเพ็ญสาธารณประโยชน์ หรือการใช้อุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ติดตามตัว (Electronic monitoring) เป็นต้น
“การจำคุกอาจไม่ใช่วิธีการที่ดีที่สุดในบางกรณี เช่น มีหลายคดีในประเทศไทย ที่เราใช้การจำคุกเพื่อลงโทษคนที่ไม่ได้กระทำความผิดร้ายแรง ทั้งที่คนเหล่านี้ยังสามารถใช้ชีวิตอยู่ในสังคมปกติได้โดยใช้มาตรการคุมประพฤติเท่านั้น หรือผู้ใช้ยาเสพติดจำนวนมาก ก็ควรที่จะถูกส่งเข้าสู่กระบวนการบำบัดรักษามากกว่าการคุมขัง แต่เมื่อเราใช้วิธีส่งผู้กระทำความผิดเล็กน้อยเข้าไปอยู่ร่วมกันอย่างใกล้ชิดกับผู้ที่กระทำความผิดร้ายแรงในเรือนจำ ก็อาจทำให้เขาไปเรียนรู้วิธีการกระทำความผิดเพิ่มมาจากในเรือนจำ และเมื่อพ้นโทษออกมาแล้ว ก็ไม่ได้โอกาสจากสังคมในการประกอบอาชีพสุจริต เพราะมักจะมีข้อกำหนดว่าไม่รับผู้ที่เคยมีประวัติต้องโทษเข้าทำงาน ทำให้คนเหล่านั้น ใช้ความรู้ในด้านที่ไม่ดีซึ่งรู้มาจากในเรือนจำ ไปกระทำความซ้ำผิดซ้ำ จนต้องกลับมารับโทษอีก ดังนั้นการแสวงหาทางเลือกอื่นๆแทนการจำคุก และไม่กระทบต่อความปลอดภัยของสังคม จึงเป็นแนวโน้มสากลที่กำลังเกิดขึ้นทั่วโลก ซึ่ง TIJ เป็นหนึ่งในองค์กรที่ศึกษามาตรฐานสากล ทำงานวิจัยเกี่ยวกับมาตรการทางลือกเหล่านี้ จึงเชื่อว่า จะสามารถช่วยงานในส่วนนี้ได้” ดร. พิเศษอธิบาย
ความเข้มแข็ง
ยุติธรรมทางอาญาเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน
ดร. พิเศษ ยังเล่าถึงประสบการณ์การเข้าร่วมประชุม UN Crime Congressหลายครั้งที่ผ่านมา ซึ่งพบว่าในการประชุม 2 ครั้งก่อนหน้านี้ที่กรุงเทพ ฯ และกรุงโดฮาประเทศกาตาร์ มีพัฒนาการที่แตกต่างจากครั้งก่อน ๆ อย่างมีนัยสำคัญ ทั้งด้านองค์ประกอบของผู้ร่วมประชุมที่ขยายใหญ่ขึ้น จากเดิมที่ส่วนมากเป็นหน่วยงานภาครัฐของประเทศต่าง ๆ ตำรวจ ศาล ราชทัณฑ์ ก็ขยายมาสู่หน่วยงานภาคเอกชน องค์กรไม่แสวงหากำไร (NGOs) ภาคประชาสังคม และนักวิชาการ เข้ามามีบทบาทในการประชุม โดยเชื่อว่ามีเหตุผลมาจากการที่ประเด็นในการหารือถูกขยายไปในบริบทที่”กว้างขวางขึ้น” ไปสอดคล้องกับวาระหลักของโลก นั่นคือ “การพัฒนาที่ยั่งยืน”
“ในอดีตกระบวนการยุติธรรมทางอาญามีความเป็นเอกเทศสูง ใช้วิชาการนำ ผลักดันผ่านความร่วมมือเท่าที่เป็นไปได้ เช่น การส่งผู้ร้ายความแดน แต่ในการประชุมฯ UN Crime Congress หลายครั้งที่ผ่านมามีทิศทางที่สอดคล้องกับวาระหลักของโลกมากขึ้น โดยผลักดันให้หลักนิติธรรมเข้ามามีบทบาทกับการพัฒนาที่ยั่งยืน ทั้งยังเป็นการปรับกระบวนทัศน์ใหม่ของกระบวนการยุติธรรมทางอาญา” ดร. พิเศษ กล่าว
ผู้อำนวยการ TIJ ยังเห็นว่า ประเด็น “การใช้กีฬา เพื่อป้องกันอาชญากรรมในเยาวชน” ถือเป็นอีกประเด็นที่สะท้อนถึงความหลากหลายในที่ประชุม Crime Congress โดย TIJ เป็นอีกหน่วยงานที่สนับสนุนงานด้านเด็กและเยาวชนในกระบวนการยุติธรรมมาโดยตลอด และเป็นผู้เสนอ “ข้อมติการใช้กีฬาเพื่อการป้องกันอาชญากรรมในเยาวชน” ในเวทีการประชุมคณะกรรมาธิการว่าด้วยการป้องกันอาชญากรรมและความยุติธรรมทางอาญา ที่กรุงเวียนนา ประเทศออสเตรีย เมื่อปี พ.ศ.2562 โดยเน้นย้ำถึงความสำคัญของการกีฬาต่อการพัฒนาที่ยั่งยืน
“เราเชื่อว่า กีฬาเป็นสื่อที่จะสร้างความเชื่อมั่นให้กับเยาวชน พร้อมไปกับการสอดแทรกทักษะการใช้ชีวิต สามารถนำมาปรับใช้เพื่อลดโอกาสที่เด็กและเยาวชนจะไปเกี่ยวข้องกับการกระทำความผิดได้ แม้แต่เด็กที่เคยกระทำผิด กีฬาก็เป็นตัวขับเคลื่อนให้ชีวิตเค้าไปต่อได้ ยกตัวอย่างที่เรามีสโมสรกีฬา BBG (Bonce Be Good) ซึ่งให้โอกาสเด็กในสถานพินิจไปฝึกซ้อมปิงปองและแบดมินตันอย่างเป็นระบบ มีผู้ฝึกสอนมืออาชีพ ให้การดูแลฟูมฟัก ถือเป็นการลงทุนอย่างต่อเนื่อง จนกระทั่งเด็กเหล่านี้กลายเป็นนักกีฬา เป็นโค้ช หรือเป็นผู้ตัดสินมืออาชีพ นั่นคือการช่วยเหลือเขาแบบตลอดรอดฝั่ง”
นอกจากนี้ที่ประชุม ฯ ยังให้ความสำคัญกับ ‘ผลลัพธ์’ ของการประชุมฯ ที่อยู่ในรูปแบบ ‘ข้อกำหนด’ ที่มีลักษณะเป็นกฎหมายอย่างอ่อนหรือ Soft Law มากขึ้น เช่น ผลลัพธ์จากการผลักดันการนำข้อกำหนดกรุงเทพมาใช้ทั้งในประเทศไทยและประเทศต่าง ๆ โดยมุ่งเน้นไปที่การแก้ไขเฉพาะกลุ่ม เช่น กลุ่มคนเปราะบาง ปัญหาความรุนแรงต่อเด็กและสตรี ซึ่ง Soft Law เหล่านี้ล้วนมีส่วนส่งเสริม และผลักดันให้บรรลุเป้าหมายด้านการพัฒนาที่ยั่งยืน
อนาคตยุติธรรมทางอาญาของไทย
ดร. พิเศษ กล่าวว่า ปัจจุบันหน่วยงานรัฐในประเทศไทย มีความก้าวหน้าในการแก้ไขปัญหาอาชญากรรมที่เป็นองค์รวมมากขึ้น โดยส่วนใหญ่จะพิจารณาประเด็นทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคม และสนับสนุนให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องหลายภาคส่วนเข้ามาร่วมดำเนินงาน นอกจากนี้ยังเน้นการเสริมสร้างการมีส่วนร่วมในกระบวนการยุติธรรมทางอาญาด้วยนวัตกรรมใหม่ ๆ กล่าวโดยสรุป อนาคตยุติธรรมทางอาญาของไทย จะเน้นดำเนินงาน ดังนี้
ผู้กระทำผิดกระทำความผิดในคดีเล็กน้อย
การจำหน่ายสินค้าราชทัณฑ์ ผ่านร้านค้าออนไลน์ใน shopee โดยใช้ตราสินค้า “วันสุข”
อย่างไรก็ตาม ประเทศไทยยังสามารถพัฒนากระบวนการยุติธรรมทางอาญาให้สอดคล้องกับความท้าทายอื่น ๆ เพื่อสันติสุขในสังคม ไม่ว่าจะเป็นโมเดลการทำงานรูปแบบ Privatization ในบางบริการ โมเดลธุรกิจเพื่อสังคม ซึ่งรัฐอาจลดบทบาทลงเป็นผู้สนับสนุนและกำกับมาตรฐาน โดยสามารถดำเนินการทดสอบผ่านรูปแบบ Sandbox “กระบวนการยุติธรรมทางอาญาของโลกและไทยจะมุ่งเน้นพัฒนาโดยเอาคนเป็นศูนย์กลาง เชื่อมโยงกับ
การพัฒนาที่ยั่งยืน และบูรณาการระหว่างภาคส่วนมากขึ้น ซึ่งนี่ถือเป็นความท้าทายของผู้ปฏิบัติงานด้านยุติธรรมทางอาญาของไทย” ดร. พิเศษกล่าวทิ้งท้าย